CBTA trong Quản lý bay: Đào tạo dựa trên năng lực - con đường tất yếu cho nhân lực hàng không hiện đại

Khi ngồi trên máy bay, ít ai hình dung rằng phía sau mỗi chuyến bay an toàn là sự phối hợp nhịp nhàng của hàng trăm con người, đặc biệt là kiểm soát viên không lưu (KSVKL). Đây là nghề nghiệp đòi hỏi sự tập trung cao độ, khả năng ra quyết định nhanh trong những tình huống phức tạp, tinh thần trách nhiệm cao và trực tiếp đảm bảo an toàn cho mọi chuyến bay trong không phận của mình. Trong bối cảnh lưu lượng bay tăng nhanh, không phận ngày càng phức tạp và công nghệ hàng không liên tục thay đổi, mô hình đào tạo truyền thống: học lý thuyết, làm bài kiểm tra, thực hành tích lũy kinh nghiệm không còn đủ để đảm bảo kiểm soát viên không lưu có năng lực tác nghiệp vững vàng trong điều kiện thực tế.

Chính vì vậy, ICAO (Tổ chức Hàng không Dân dụng Quốc tế) khuyến nghị các quốc gia và nhà cung cấp dịch vụ bảo đảm hoạt động bay (ANSP) áp dụng mô hình đào tạo và đánh giá dựa trên năng lực: Competency-Based Training and Assessment (CBTA). Đây là một cách tiếp cận có hệ thống, lấy con người làm trung tâm và lấy năng lực thực hiện công việc làm thước đo kết quả đào tạo.

Vậy CBTA là gì?

Hiểu một cách đơn giản, CBTA không chỉ kiểm tra Kiểm soát viên không lưu “học thuộc gì”, mà quan trọng hơn, đánh giá “có làm được việc trong tình huống thực tế hay không”. Theo tài liệu ICAO Doc 10056 – Manual on Air Traffic Controller Compatency-based Training and Assessment (Sổ tay hướng dẫn về đào tạo và đánh giá dựa trên năng lực cho KSVKL): Năng lực được hiểu là khả năng thể hiện ổn định của con người trong công việc, phản ánh mức độ hoàn thành nhiệm vụ một cách hiệu quả và đáng tin cậy. Năng lực thể hiện qua hành vi cụ thể, khi người làm việc biết vận dụng hài hòa kiến thức, kỹ năng và thái độ để xử lý nhiệm vụ trong những điều kiện khác nhau. Một cá nhân được coi là có năng lực khi đáp ứng được các tiêu chuẩn công việc đã đặt ra.

Mỗi năng lực được chia thành các phần tử, mô tả những hành động cụ thể mà học viên cần thực hiện. Các hành vi quan sát được (Observable Behaviors – OB) chính là cách giảng viên kiểm tra từng phần tử này, là bằng chứng rõ ràng, có thể đo lường để xác định học viên đã đạt năng lực hay chưa. Chẳng hạn, năng lực “quản lý tình huống bất thường” được thể hiện qua các hành động như ra lệnh đổi đường bay khi gặp dông bão hoặc phối hợp với các đơn vị liên quan khi có sự cố kỹ thuật, đây là những hành vi mà giảng viên có thể quan sát, đánh giá và phản hồi trực tiếp.

Điểm khác biệt của CBTA

Khác với đào tạo truyền thống, CBTA lấy hành vi làm trung tâm và hiệu suất làm chuẩn. Người học không chỉ được đánh giá qua lý thuyết mà còn qua khả năng thực hiện nhiệm vụ, thể hiện đúng hành vi mong đợi trong bối cảnh thực tế. Việc đánh giá diễn ra liên tục trong suốt quá trình đào tạo, giúp giảng viên và học viên nhận diện rõ điểm mạnh, điểm yếu và xây dựng kế hoạch cải thiện cá nhân hóa – “yếu gì luyện đó”.

CBTA được tích hợp với hệ thống Quản lý An toàn (SMS), đảm bảo rằng quá trình đào tạo trở thành một chu trình cải tiến liên tục: từ thiết kế chương trình, huấn luyện, đánh giá đến điều chỉnh, tất cả đều hướng tới nâng cao năng lực con người và đảm bảo an toàn hàng không. ICAO khuyến nghị triển khai CBTA theo mô hình ADDIE, đây là một tiếp cận hệ thống giúp thiết kế, triển khai và đánh giá chương trình đào tạo một cách khoa học, từ xác định nhu cầu năng lực đến cải tiến liên tục. Nhờ đó, CBTA trở thành một hệ thống khép kín, minh bạch và hiệu quả trong phát triển năng lực con người.

Kinh nghiệm quốc tế đã chứng minh tính hiệu quả của CBTA. Từ thập niên 1970, các học giả như McClelland (1973) và Boyatzis (1991) đã chỉ ra rằng hiệu quả công việc phụ thuộc vào năng lực thực tế chứ không phải bằng cấp hay điểm số. ICAO từ đó cụ thể hóa mô hình này trong Doc 10056, coi đây là “cẩm nang toàn cầu” cho đào tạo KSVKL. Nhiều quốc gia tiên phong đã đưa CBTA vào thực tế: FAA (Mỹ) áp dụng trong chiến lược nhân lực 2021–2030 để tuyển mới và đào tạo hơn 8.800 KSVKL; CAAC (Trung Quốc) kết hợp CBTA/EBT với mô phỏng và đánh giá tình huống thực tế; các nghiên cứu của Oprins (2006), Soldatov (2018) và Duan et al. (2023) đều thống nhất rằng năng lực Kiểm soát viên không lưu là tổ hợp giữa kỹ năng kỹ thuật và phi kỹ thuật – và chỉ CBTA mới phản ánh đúng thực tiễn này.

Tác động và lợi ích của CBTA 

Đối với Tổng công ty Quản lý bay Việt Nam (VATM), chuyển đổi sang CBTA mang ý nghĩa chiến lược sâu sắc. Không chỉ là sự đổi mới phương pháp, đây còn là bước đi căn bản để chuẩn hóa đào tạo KSVKL, nhân viên CNS theo tiêu chuẩn ICAO, đồng thời nâng cao uy tín quốc tế và hiệu quả khai thác. Hơn nữa, CBTA giúp tối ưu nguồn lực huấn luyện, khi dữ liệu năng lực cho phép phân bổ thời gian và nội dung học tập hợp lý, tránh tình trạng “học thừa, học thiếu”. Đặc biệt, phương pháp này thúc đẩy sự phát triển của đội ngũ giảng viên và đánh giá viên, những người không chỉ giỏi chuyên môn mà còn thành thạo trong việc quan sát, phản hồi và đánh giá hành vi theo chuẩn ICAO. Và quan trọng hơn, CBTA không chỉ mở ra cơ hội mà còn là điều kiện cần thiết để VATM tham gia mạng lưới TRAINAIR PLUS của ICAO, qua đó nâng cao năng lực và chuẩn hóa chương trình đào tạo.

Kết luận

CBTA không chỉ là một xu hướng, mà đã trở thành yêu cầu tất yếu trong đào tạo nhân lực quản lý bay hiện đại. Trong một nghề nghiệp phức tạp, áp lực và không cho phép sai sót như kiểm soát không lưu, đào tạo dựa trên năng lực là cách duy nhất để đảm bảo mỗi nhân viên thực sự sẵn sàng, không chỉ “biết” mà còn “làm được” trong mọi tình huống.
VATM cam kết triển khai CBTA một cách khoa học, bài bản và chi tiết, tránh mọi biểu hiện chủ quan hay duy ý chí, nhằm bảo đảm an toàn bay, hiệu quả khai thác và uy tín quốc tế của ngành quản lý bay Việt Nam.

NĐT - TTĐTHL

Tài liệu tham khảo:
1. International Civil Aviation Organization (ICAO): Manual on Air Traffic Controller Competency-Based Training and Assessment, Doc 10056; 
2. Federal Aviation Administration (FAA). Air Traffic Controller Workforce Plan; Washington, DC, USA, 2021.
3. Civil Aviation Administration of China (CAAC). Evidence-Based Training (EBT) Implementation Method; Beijing, China, 2023.
4. McClelland, D.C. Testing for Competence Rather than for Intelligence. Am. Psychol. 1973, 28, 1–14.
5. Boyatzis, R.E. The Competent Manager: A Model for Effective Performance; John Wiley & Sons, New York, USA, 1991.
6. Cùng nhiều nghiên cứu và tài liệu khác liên quan đến mô hình năng lực, CBTA và EBT trong đào tạo KSVKL.