Tổ chức và hoạt động hàng không ở Việt Nam thời Pháp thuộc

Lịch sử hàng không Việt Nam gắn liền với quá trình xâm lược và cai trị của thực dân Pháp. Ngay từ cuối thế kỷ XVIII, năm 1791, người Pháp đã thả quả khinh khí cầu đầu tiên lên bầu trời Sài Gòn. Đến năm 1884, trong cuộc xâm lược ra Bắc, họ sử dụng phân đội khí cầu do trung úy Ju Chieng chỉ huy để quan sát và dẫn pháo binh tấn công các thành lũy như Bắc Ninh, Hưng Hóa – mở đầu cho việc ứng dụng phương tiện bay trong hoạt động quân sự tại Việt Nam.
Từ những chuyến bay đầu tiên đến nền móng hàng không Đông Dương
Ngày 10/12/1910, chuyến bay đầu tiên bằng máy bay của Pháp diễn ra trên bầu trời Sài Gòn. Ba năm sau, các cuộc biểu diễn hàng không đầu tiên xuất hiện tại miền Bắc, chủ yếu do sĩ quan Pháp tự tổ chức. Năm 1914, Đỗ Hữu Vị – người Việt đầu tiên biết lái máy bay – phục vụ trong lực lượng Không quân Pháp và được phong quân hàm đại úy.
Năm 1917 đánh dấu bước ngoặt quan trọng: sân bay đầu tiên – Vị Thủy (Sơn Tây) – được khởi công, và Sở Hàng không Đông Dương (Service de L’Aviation) ra đời, đảm nhận nghiên cứu tuyến bay, xây dựng sân bay, ban hành quy chế sử dụng máy bay trong quân sự và dân sự. Phi đội nghiên cứu đầu tiên với 4 máy bay Voixin được thành lập. Cùng thời điểm, máy bay và thiết bị từ Pháp bắt đầu được vận chuyển sang Đông Dương.
Năm 1918, sân bay Bạch Mai được phê duyệt xây dựng, và người Việt Nam đầu tiên – ông Cao Đắc Minh – đã vượt qua rào cản để trở thành phi công dân sự. Từ năm 1919, lực lượng hàng không Đông Dương được củng cố, thêm các phi đội thủy phi cơ và mở rộng hoạt động. Đến cuối năm 1920, đã có 34 bãi hạ cánh và các chuyến bay phục vụ khảo sát địa hình, chụp ảnh, nghiên cứu địa bạ được thực hiện thường xuyên.

Mở rộng tổ chức, xây dựng mạng lưới hạ tầng
Trong những năm 1920 – 1930, hàng không Pháp phát triển mạnh. Đến năm 1923, đã có 60 bãi hạ cánh trên toàn Đông Dương. Năm 1924, một xưởng lắp ráp máy bay được xây dựng ở Bạch Mai, đồng thời máy bay lần đầu được sử dụng để đàn áp phong trào kháng chiến – điển hình là vụ ném bom làng Konchoroi (Gia Lai).
Từ giữa thập niên 1920, hoạt động hàng không mang tính quốc tế hơn với nhiều chuyến bay từ Pháp, Bồ Đào Nha, Mỹ hạ cánh tại Việt Nam. Trong nước, các tuyến bay nội địa dần hình thành, nối liền Hà Nội – Nha Trang, Hà Nội – Sài Gòn, cùng mạng lưới sân bay từ Thanh Hóa, Vinh, Huế, Đà Nẵng, Phan Thiết đến Sài Gòn. Sân bay Đà Nẵng trở thành điểm tiếp tế quan trọng nhờ điều kiện kỹ thuật và địa hình thuận lợi.
Đến cuối thập niên 1920, cơ cấu tổ chức hàng không Pháp tại Bắc Kỳ gồm Ban giám đốc ở Hà Nội và nhiều phi đội hoạt động tại sân bay Bạch Mai. Năm 1930, Pháp chấm dứt giai đoạn bay thử nghiệm để chuyển sang khai thác thương mại, đồng thời mở các tuyến bay dài như Hà Nội – Điện Biên Phủ – Luông Pha Băng – Viên Chăn. Ga hàng không Gia Lâm – sân bay hiện đại bậc nhất Viễn Đông lúc bấy giờ – được khánh thành năm 1936.

Phát triển hàng không dân dụng và mở rộng quốc tế
Năm 1937, Pháp thành lập Sở Hàng không Dân dụng Đông Dương (Service de L’Aéronautique Civil), mở rộng các tuyến bay quốc tế như Hà Nội – Paris (Air France), Sài Gòn – Singapore – Indonesia (Hãng hàng không Hà Lan), Hà Nội – Hồng Kông – Trùng Khánh (China National Corporation) hay tuyến Tokyo – Hà Nội – Băng Cốc (Dai Nipponkoku Kaisha). Tuy nhiên, giá vé cao khiến hàng không dân dụng chỉ phục vụ tầng lớp thống trị và chính quyền bù nhìn.
Trong Chiến tranh thế giới thứ II, phát xít Nhật chiếm Đông Dương và xây dựng thêm nhiều sân bay dã chiến. Sau 1945, thủy phi cơ được đưa vào phục vụ giải trí, trinh sát và cứu hộ tại Hồ Tây và Vịnh Hạ Long. Năm 1951, bước ngoặt lớn xảy ra khi Công ty Hàng không Việt Nam (Air Vietnam) – liên doanh giữa tư sản Việt Nam và Air France – được thành lập. Đây là lần đầu tiên người Việt tham gia kinh doanh hàng không dân dụng. Air Vietnam sở hữu đội bay gồm DC-3, DC-4, Bristol và Sky Master, vận hành các tuyến nội địa và quốc tế với hơn 300 nhân viên, phần lớn là người Việt.

Hàng không – công cụ phục vụ chế độ thực dân
Trong gần nửa thế kỷ hoạt động tại Việt Nam, hệ thống hàng không do Pháp tổ chức đã hình thành một mạng lưới sân bay, tuyến bay và hạ tầng kỹ thuật trải dài từ Bắc chí Nam, góp phần kết nối Đông Dương với thế giới. Tuy nhiên, mục đích của Pháp không phải để phát triển ngành hàng không cho người Việt hay xây dựng nền kinh tế kỹ thuật hiện đại, mà chủ yếu phục vụ công cụ đàn áp, cai trị và khai thác thuộc địa.
Dẫu vậy, chính từ những nền móng ban đầu đó, người Việt Nam đã từng bước tiếp cận với công nghệ hàng không thế giới, đặt viên gạch đầu tiên cho quá trình xây dựng và phát triển ngành hàng không dân dụng hiện đại sau Cách mạng Tháng Tám. 

PH