Bão và ATNĐ được gọi chung là xoáy thuận nhiệt đới (XTNĐ) là một vùng gió xoáy, có đường kính tới hàng trăm kilômét, hình thành trên vùng biển nhiệt đới. Ở bắc bán cầu, gió thổi xoáy vào trung tâm theo hướng ngược chiều kim đồng hồ. Áp suất khí quyển trong bão thấp hơn rất nhiều so với xung quanh và thường thấp hơn 1000mb.

Trong không gian ba chiều, bão là một cột xoáy khổng lồ, ở tầng thấp (khoảng 0−3 km) không khí nóng ẩm chuyển động xoắn trôn ốc ngược chiều kim đồng hồ (ở Bắc Bán Cầu) hội tụ vào tâm, chuyển động thẳng đứng lên trên trong thành mắt bão và tỏa ra ngoài ở trên đỉnh theo chiều ngược lại. Ở chính giữa trung tâm của cơn bão không khí chuyển động giáng xuống, tạo nên vùng quang mây ở mắt bão.

Hình ảnh một cơn bão mạnh với mắt bão rõ nét từ AMVT

Các thành phần chính của bão bao gồm các dải mưa ở rìa ngoài, mắt bão nằm ở chính giữa và thành mắt bão nằm ngay sát mắt bão.

Cấu trúc của bão

Giá trị khí áp nhỏ nhất tại tâm bão và tăng dần ra phía rìa bão. Càng vào gần tâm, cường độ gió bão càng mạnh, khu vực tốc độ gió mạnh nhất cách tâm bão khoảng vài chục km. Vào vùng mắt bão gió đột ngột yếu hẳn, tốc độ gió gần bằng không. Khi qua khỏi vùng mắt bão gió lại đột ngột mạnh lên nhưng có hướng ngược lại, đây chính là tính chất ảnh hưởng nguy hiểm nhất của bão.

Bão chỉ có thể hình thành khi có đủ 3 điều kiện: Nhiệt, ẩm và động lực để tạo xoáy.

Nhà khí tượng Erik Palmen đã tìm ra rằng bão chỉ có thể hình thành trên biển trong dải vĩ độ 5 - 20 độ vĩ hai bên xích đạo có nhiệt độ cao (từ 26 – 27 độ C trở lên) đảm bảo cung cấp đủ lượng hơi nước khổng lồ bốc hơi mạnh từ mặt biển để cung cấp năng lượng ngưng kết cho bão hình thành và lực coriolis đủ lớn để tạo xoáy, tạo điều kiện thuận lợi cho bão hình thành. Sở dĩ bão không thể hình thành trong giải 0 – 5 độ vĩ về hai phía của xích đạo vì ở đó lực coriolis quá nhỏ, không đủ để tạo xoáy. 

Ban đầu bão là một vùng áp thấp với dòng khí xoáy vào vùng trung tâm theo hướng ngược chiều kim đồng hồ (ở Bắc Bán Cầu). Trong những điều kiện thuận lợi vùng áp thấp này có thể khơi sâu thêm, gió gần trung tâm mạnh lên trở thành áp thấp nhiệt đới và sau đó mạnh lên thành bão.

Theo tốc độ gió mạnh nhất ở vùng gần trung tâm xoáy thuận nhiệt đới, tổ chức khí tượng thế giới (WMO: World Meteorological Organization) quy định phân loại xoáy thuận nhiệt đới như sau: (1) Áp thấp nhiệt đới (TD – Tropical depression): Là xoáy thuận nhiệt đới có gió mạnh nhất gần tâm cấp 6 – 7 (tức là từ 10,8 – 17,2m/s). (2) Bão nhiệt đới (TS – Tropical storm): Là xoáy thuận nhiệt đới có gió mạnh nhất gần tâm cấp 8 – 9 (tức là từ 17,3 – 24,4m/s). (3) Bão mạnh (STS – Severe Tropical Storm): Là xoáy thuận nhiệt đới có gió mạnh nhất gần tâm cấp 10 – 11 (tức là từ 24,5 – 32,6m/s). (4) Bão rất mạnh (Ty: Typhoon): Là xoáy thuận nhiệt đới có gió mạnh nhất gần tâm trên cấp 11 (tức là từ trên 32,6m/s).

Theo số liệu thống kê nhiều năm thì trung bình hàng năm có khoảng 5 - 6 cơn bão và 2 - 3 ATNĐ ảnh hư­ởng đến Việt Nam. Mùa bão bắt đầu từ cuối tháng 6 đầu tháng 6 và kết thúc vào cuối tháng 11 và nửa đầu tháng 12. Bão thường tập trung nhiều nhất trong các tháng 8, 9, và 10.

Hướng di chuyển trung bình của bão cũng khác nhau theo mùa. Thời kỳ nửa đầu mùa bão, quỹ đạo bão có hướng Tây Bắc, Bắc và Đông Bắc, thư­ờng đổ bộ vào Đông Nam Trung quốc, Nhật Bản. Thời kỳ sau quỹ đạo thiên h­ướng Tây về phía Việt Nam. Trung bình, từ tháng 1 - 5, bão ít có khả năng ảnh hưởng đến Việt nam. Từ tháng 6 - 8, bão có nhiều khả năng ảnh hưởng đến Bắc Bộ. Từ tháng 9 - 11, bão có nhiều khả năng ảnh hưởng đến Trung Bộ và Nam Bộ.
Ở nửa đầu mùa bão, quỹ đạo của bão ít phức tạp, và ngược lại, bão thường di chuyển phức tạp trong nửa cuối mùa bão. 

Hàng năm bão đã trở thành nỗi kinh hoàng gây thiệt hại nặng nề cho những quốc gia ven biển. Mỗi cơn bão có thể trút hàng trăm thậm chí vài trăm milimet nước chỉ trong một ngày. Nguy hiểm hơn khi bão kết hợp với triều cường sẽ gây ra lũ lụt nghiêm trọng. Ngoài ra gió giật trong bão kèm theo những cơn lốc xoáy có thể làm đổ nhiều công trình, nhà cửa, cây cối…

Sự kết hợp giữa gió, mưa và lũ lụt do một cơn bão gây ra có thể gây ra những thiệt hại không thể lường trước được cho khu vực bị bão đổ bộ.

Riêng đối với ngành hàng không, ảnh hưởng của bão/ATNĐ là rất lớn. Nhiều chuyến bay có thể bị hoãn, hủy hay thay đổi đường bay để tránh bão. Nhiều sân bay có thể bị đóng cửa, không tiếp thu tàu bay do thời tiết xấu. Nhiều công trình, thiết bị, cơ sở vật chất của cảng hàng không sân bay có thể bị thiệt hại do mưa bão.

Do tính chất nguy hiểm của bão nên công tác tư vấn, cảnh báo bão tại Trung tâm Khí tượng hàng không rất được chú trọng, quan tâm. Khi có hoạt động của bão, các cơ sở cung cấp dịch vụ khí tượng hàng không luôn tăng cường công tác đảm bảo chất lượng thông tin khí tượng; liên tục theo dõi tình hình thời tiết trong khu vực trách nhiệm, cập nhật các bản tin dự báo, cảnh báo; cung cấp đầy đủ kịp thời thông tin quan trắc, dự báo, cảnh báo tới người dùng.

Thông tin tư vấn bão dạng đồ họa trên nền ảnh mây vệ tinh

Đồ họa xoáy thuận nhiệt đới được phát triển tại Trung tâm Cảnh báo thời tiết

Riêng tại Trung tâm Cảnh báo thời tiết, các bản tin về bão/ATNĐ được cập nhật liên tục 3-6h/lần, cả dạng text và dạng đồ họa, nhằm cung cấp tới các người dùng hàng không những thông tin cập nhật nhất, sinh động nhất về sự ảnh hưởng của bão tới các sân bay, vùng thông báo bay do Việt Nam quản lý, tham mưu tư vấn cho cục hàng không để ra quyết định đóng cửa sân bay… bảo đảm cho hoạt động bay an toàn, điều hòa, hiệu quả, hạn chế thấp nhất ảnh hưởng của bão tới hoạt động hàng không dân dụng.

Minh Hạnh